تاریخ تازه‌ها

شنبۀ گذشته ۲۰ آوریل اسماعیل هنیه، رئیس دفتر سیاسی جنبش حماس، در رأس هیئتی وارد ترکیه شد و با رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور آن کشور، دیدار کرد. خالد مشعل، یکی دیگر از رهبران اصلی حماس، نیز این هیئت را همراهی می‌کرد. اردوغان به مدت دو ساعت و نیم در دفتر ریاست جمهوری پشت درهای بسته با این هیئت فلسطینی گفت و گو کرد. این دیدار در حالی برگزار شد که قطر، یکی از میانجی‌های اصلی میان اسرائیل و حماس اعلام کرد که مذاکرات آتش‌بس در غزه به بن‌بست رسیده است.

به گفتۀ کارشناسان، رئیس جمهور ترکیه می‌کوشد جای قطر و مصر را در مذاکرات میان اسرائیل و حماس بگیرد. دیدار هیئت فلسطینی با اردوغان هم‌زمان بود با حضور سامح شکری، وزیر امور خارجۀ مصر، در ترکیه که او نیز دیدارهایی جداگانه با هاکان فیدان، وزیر امور خارجۀ ترکیه، و خود اردوغان داشت. اردوغان می‌کوشد با استفاده از روابطی که با اسرائیلی‌ها و رهبران فلسطینی دارد، به یک توافق نهایی برای پایان دادن به جنگ غزه دست یابد.

رئیس جمهوری ترکیه می‌خواست دیدارش با رهبران فلسطینی به ویژه اسماعیل هنیه در رسانه‌های بین‌المللی بازتاب پیدا کند تا هم به افکار عمومی ترکیه و هم به کشورهای غربی نشان دهد که در اوضاع و احوال کنونی، تنها میانجیگری دولت او می‌تواند در رسیدن به آتش‌بس کارساز باشد. البته بیانیۀ مطبوعاتی دفتر ریاست جمهوری دربارۀ محتوای گفت و گوهای او با هیئت فلسطینی و پیشنهادهای دولت او چیز زیادی نمی‌گوید.

در بیانیۀ مطبوعاتی ریاست جمهوری به مذاکرات برای آزادی گروگان‌های اسرائیلی در برابر آزادی زندانیان فلسطینی در اسرائیل اشاره‌ای نشده است. با این حال بسیاری از کارشناسان، دیپلماسی ترکیه را در این باره کارسازتر و تواناتر از دیگر میانجیان می‌دانند.

اردوغان، چنان که بارها اعلام کرده است، حماس را گروه «تروریستی» نمی‌داند. به عقیدۀ بعضی از کارشناسان ترکیه، همین رویکرد است که به دولت ترکیه اجازه می‌دهد میان اسرائیل و حماس میانجیگری کند. دولت ترکیه از همان فردای حملۀ ۷ اکتبرِ حماس به جنوب اسرائیل، کوشش‌های دیپلماتیکش را برای بازگرداندن آرامش آغاز کرد.

اردوغان در ۸ اکتبر اعلام کرد که دولتش برای کاهش تنش‌ها همۀ توان خود را به کار خواهد برد و در ۹ اکتبر در میانۀ جلسۀ هیئت دولت با محمود عباس، رئیس تشکیلات خودگردان فلسطین، تلفنی گفت و گو کرد. در همان روز با اسحاق هرتزوگ، رئیس جمهور اسرائیل نیز تلفنی صحبت کرد و به او گفت که اسرائیل در واکنش به حملۀ حماس نباید مردم غزه را نیز هدف عملیات نظامی قرار دهد وگرنه خشونت در منطقه افزایش خواهد یافت. او سپس با نخست‌وزیر لبنان، امیر قطر و رئیس‌جمهور مصر نیز تلفنی گفت ‌و گو کرد.

مقام‌های اسلام‌گرای ترک هرگز روابط نزدیکشان را با رهبران حماس پنهان نکرده‌اند. آنان با حماس خویشاوندی ایدئولوژیکی دارند. در سال‌هایی که روابط ترکیه با اسرائیل تیره بود آنان با رهبران حماس دیدار می‌کردند. در آن سال‌ها احمد داوود اوغلو در مقام نخست‌وزیر ترکیه بارها با خالد مشعل و اسماعیل هنیه دیدار کرد. حماس الهام یافته از جنبش فراملی «اخوان المسلمین» است. منبع اصلی الهام حزب «عدالت و توسعه»، حزب حاکم ترکیه، نیز جنبش «اخوان المسلمین» است. این خویشاوندی ایدئولوژیکی دو جریان را به هم نزدیک می‌کند. در سال ۲۰۱۲ خالد مشعل، یکی از رهبران اصلی حماس، به اردوغان گفت که او تنها رهبر ترکیه نیست، بلکه رهبر جهان اسلام است.

اما جدا از این خویشاوندی ایدئولوژیکی، اردوغان معتقد است که بدون یافتن راه‌حل نهایی و عادلانه برای مسألۀ فلسطین، منطقه روی صلح و آرامش به خود نخواهد دید. از نظر او ریشۀ اصلی مشکلات منطقه مسأله فلسطین است. با این حال، او روابط خود را با اسرائیل نیز همواره حفظ کرده است.

از دهۀ ۲۰۰۰ میلادی با روی کار آمدن اردوغان و حزب اسلام‌گرایِ «عدالت و توسعه» در ترکیه، کشاکش در روابط این کشور با اسرائیل آغاز شد. از آن زمان تاکنون ترکیه و اسرائیل بحران‌های گوناگونی را در روابط دوجانبه‌شان از سر گذرانده‌اند. در ۳۱ ماه مه ۲۰۱۰ با حملۀ ارتش اسرائیل به «کاروان آزادی» که از بندر آنتالیای ترکیه به سوی نوار غزه به راه افتاده بود و حامل کمک‌های پزشکی، دارویی و غذایی بود، روابط دو کشور تیره شد.

آن حمله  ۹ کشته و ۲۸ زخمی در میان کنشگران و ۱۰ زخمی در میان نظامیان اسرائیل به جا گذاشت. ترکیه از «دیوان بین‌المللی دادگستری» درخواست رسیدگی به موضوع کرد. در جنگ ۲۰۱۴ ارتش اسرائیل با نیروهای جهادیِ غزه به رهبری حماس نیز روابط ترکیه با اسرائیل دچار بحران شد.

در سال ۲۰۱۶ دو کشور گام‌هایی در جهت بهبود روابطشان برداشتند. اما در سال ۲۰۱۸ روابط آن دو بار دیگر تیره شد. با این حال، دو کشور هرگز تا قطع روابط دوجانبه پیش نرفتند.

در اوت ۲۰۲۲ که دو کشور از بهبود روابطشان خبر دادند، اردوغان گفت: «گام‌های ما در جهت بهبود روابط‌ با اسرائیل در پشتیبانی ما از آرمان فلسطین تردید ایجاد نمی‌کند. این گام‌ها به حل مسألۀ فلسطین و بهبود وضع مردم فلسطین یاری می‌رساند».

اردوغان در جنگ کنونی ارتش اسرائیل با نیروهای حماس تا آنجا پیش رفت که تروریست‌های ۷ اکتبر حماس را «مجاهد» خواند و خواهان محاکمۀ سیاستمداران و فرماندهان نظامی اسرائیل در دیوان کیفری بین‌المللی شد. اما نه دولت اسرائیل و نه پشتیبانان آن دولت در کشورهای دیگر جهان اعتنایی به این سخن او نکردند و آن را به حساب جنگ زرگری اردوغان با اسرائیل گذاشتند.

به رغم انتقادهای تند اردوغان به دولت اسرائیل، دولت ترکیه حاضر نیست روابط اقتصادی و تجاری‌اش را با اسرائیل قطع کند. برپایۀ تحقیقات متین جهان، روزنامه نگار ترک، از آغاز جنگ کنونی اسرائیل با حماس محموله‌های تجاری بسیاری از ترکیه به مقصد اسرائیل به راه افتاده است.

بیشتر ترک‌هایی که روابط گستردۀ تجاری با اسرائیل دارند، از نزدیکان اردوغان و حزب «عدالت و توسعه» هستند. احمد بوراک اردوغان، پسر ارشد رجب طیب اردوغان، صاحب شرکت دریایی «مانتا دنیزجیلیک»، و اِرکان ییلدیریم، پسر نخست وزیر پیشین ترکیه، در صدر فهرست آن بازرگانان و سرمایه داران قرار دارند.

بسیاری از کارشناسان معتقدند که این دوگانگی آشکار در سیاست خارجی و منطقه‌ای اردوغان سبب می‌شود که ترکیه جایگاه ویژه‌ای در منطقه داشته باشد. حال باید دید این دوگانگی چه معجزه‌ای در پایان دادن به جنگ کنونی غزه خواهد کرد.